Nếu chúng ta không phải những người ngây ngô mà tích cực nhìn nhận vấn đề một cách khách quan, thì ngay từ thiên “Xuất sư biểu” mà hậu thế vẫn tôn sùng Gia Cát Lượng cũng có thể cảm nhận sâu sắc được đại quyền độc tôn, khuynh đảo triều chính của Gia Cát Lượng lúc bấy giờ. Thấy rõ rằng, ông ta dắt bước chỉ tay từng hành động của hậu chủ Lưu Thiền, thậm chí còn uy hiếp Lưu Thiền. Đồng thời từ thiên biểu đó ta thấy rõ trong lòng ông ta vẫn còn rất nhiều điều phải ưu tư. Mặt khác, chúng ta cũng có thể qua đó để hiểu rõ cuộc đấu tranh quyền lực khốc liệt trong triều đình Thục Hán lúc bấy giờ. Hai trọng thần được gửi gắm, xét theo khía cạnh nào cũng đều phải đóng trụ tại Thành Đô, nhất là cỡ tư lệnh tam quân “thống lĩnh việc quân trong ngoài” như Lý Nghiêm. Đặt giả sử sau khi Lưu Bị chết,Thục Hán lâm vào thế cục đối địch với Đông Ngô thì việc Lý Nghiêm lưu tại Vĩnh An là chuyện tất yếu. Nhưng sau khi Thục Hán cùng Đông Ngô “Ngô vương Tôn Quyền cùng nhà Thục cho quan sang sứ, năm ấy qua lại tốt đẹp” (4) vào năm Kiến Nguyên thứ nhất, nếu vẫn để Lý Nghiêm, trọng thần đã được ủy thác thống lĩnh việc quân trong ngoài”, mọi mặt đều được xếp ngang hàng cùng Gia Cát Lượng tiếp tục ở tại Vĩnh An vùng tiếp giáp với Đông Ngô rõ ràng sẽ gây dị nghị. Nhưng trong tình hình như vậy, vào mùa xuân năm Kiến Hưng thứ tư, Lý Nghiêm lại phải đốc tới thành Giang Châu, tuyến thành trì thứ hai để giáp mặt với Đông Ngô, trước sau vẫn chưa thể về Thành Đô - thủ đô trung tâm quyền lực chính trị. Là người dạn dày giữa chốn quan trường mấy mươi năm, lại có tài lược chính trị quân sự, Lý Nghiêm không thể không hiểu rõ mặt trái của việc ở xa trung tâm quyền lực chính trị. Càng xa rời tập đoàn quan lại của giai cấp thống trị thì sức ảnh hưởng chính trị sẽ càng bị suy giảm, rốt cuộc sẽ dần bị người ta quên lãng. Lại rõ rằng ông không hề tơ tưởng việc tự mình xưng bá một phương nên không có lý nào ông lại tự nguyện xin đi Giang Châu. Xét những hành động sau này ông từng “trùng tu thành lớn, trong vòng 60 dặm… xin về Ba Châu làm vương quận, Thừa tướng Gia Cát Lượng không cho”(3), ta thấy rõ ông rất muốn đứng vào giữa trung tâm quyền lực. Chỉ bởi đã biết không thể vào được Thành Đô nên đành chỉ dám xin “lấy Ba Châu làm vương quận”, tin chắc rằng ông cũng hiểu rõ khả năng được như vậy thấp như thế nào, do vẫy có thể đó chỉ là một cách để ông biểu lộ sự bất mãn mà thôi. Dù thế nào thì, những việc này đều có thể cho thấy ông không phải tự nguyện xa khỏi Thành Đô, bức được ông phải làm việc ấy, trong cả nước Thục duy chỉ có mình ông Gia Cát là làm được vậy mà thôi. Tên gọi hậu thế dành cho hai người này vẫn là “cố mệnh đại thần”, nghĩa là dù xét về chức quan, địa vị chính trị hay phân phối quyền lực cũng cần phải ngang hàng về cơ bản. Nhưng trên thực tế từ ngày Gia Cát Lượng đưa linh cữu Lưu Bị về Thành Đô thì Lý Nghiêm đã bị gạt sang một bên: “Kiến Hưng nguyên niên, phong Lượng làm Vũ Hương Hầu, lập phủ quản chính sự. Không lâu sau, lại cai quản luôn cả Ích Châu. Chính sự không phân việc lớn nhỏ đều nằm gọn về mối Lượng”. (Tam Quốc chí, Thục Thư, Gia Cát Lượng truyện) “Kiến Hưng nguyên niên, phong (Lý Nghiêm làm Đô Hương Hầu, Giả Tiết, thêm cả Quang Lục Huân” (Tam quốc chí, Thục Thư, Lý Nghiêm truyện) Cùng là trọng thần được gửi gắm, Gia Cát Lượng trước đó đã là Giả Tiết, nay được tấn phong là Hương Hầu, được lập phủ, hưởng lộc đất Ích Châu. Tất cả những chi tiết đó mang ý nghĩa rằng ông ta có thể xin với triều đình lập quan lại trong phủ, là đại quan chính trị quân sự cao nhất của Ích Châu, nắm chắc thực quyền trong tay. Trong khi ấy, Lý Nghiêm tuy cũng được tấn phong Hương Hầu, Giả Tiết nhưng vẫn chỉ thêm được cái hư vị Quang Lục Huân, so ra mà xét, rõ ràng bị yếu thế đi nhiều. Nếu chúng ta không phải những người ngây ngô mà tích cực nhìn nhận vấn đề một cách khách quan, thì ngay từ thiên “Xuất sư biểu” mà hậu thế vẫn tôn sùng Gia Cát Lượng cũng có thể cảm nhận sâu sắc được đại quyền độc tôn, khuynh đảo triều chính của Gia Cát Lượng lúc bấy giờ. Thấy rõ rằng, ông ta dắt bước chỉ tay từng hành động của hậu chủ Lưu Thiền, thậm chí còn uy hiếp Lưu Thiền. Đồng thời từ thiên biểu đó ta thấy trong lòng ông ta vẫn còn rất nhiều điều phải ưu tư. Mặt khác, chúng ta cũng có thể qua đó mà hiểu được cuộc đấu tranh quyền lực khốc liệt trong triều đình Thục Hán lúc bấy giờ. Trong “Xuất sư biểu”, ông ta đề cập trước nhất chuyện trước mắt là mùa thu nguy cấp sống còn, tình thế khó khăn rồi chuyển đoạn viết thành: “dốc lòng mở mang thánh đức, làm rạng ngời di đức của tiên đế, xốc lại tinh thần của chí sỹ, không nên coi thường bản thân, nói ra những lời không xác đáng ngăn trở chúng thần biểu lộ lòng trung nghĩa. Nội cung nội phủ hợp thành một, thưởng phạt phân minh, không được để khác biệt. Nếu có kẻ gây tội hay người trung hiếu thì tuỳ nghi mà luận thưởng phạt theo lý xét phân minh của bệ hạ, không được nương tay làm cho hình pháp trong ngoài không giống nhau”. “Nội cung nội phủ hợp nhất, thưởng phạt phân minh, không được để khác biệt”, câu nói này đã đưa “nội cung” của Lưu Thiền hợp với “nội phủ” của Gia Cát thành “một thể hợp nhất”, cung thất hoàng đế đồng đẳng với phủ đệ thừa tướng. Sau đó lại nói “nếu có kẻ gây tội hay người trung hiếu thì tuỳ nghi mà luận thưởng phạt theo lý xét phân minh của bệ hạ, không được giảm nhẹ làm cho hình pháp trong ngoài không giống nhau”, chẳng qua là một cách yêu cầu rõ ràng hơn nữa, đòi Lưu Thiền đem mọi sự biến tình hình trong cung phải giao lại cho mạc phủ mà ông ta sẽ “lập phủ” ra để cai quản, không cần dùng tới cơ chế quản lý trong cung nữa. Nếu Lưu Thiền không đồng tình thì há chẳng phải đã thành ra “hình pháp trong ngoài không giống nhau” rồi hay sao, làm vậy thì “bệ hạ” nhà anh sẽ rước vào những hiềm nghi không “mở mang thánh đức”, không “làm rạng ngời di đức của thiên đế, xốc lại tinh thần của chí sỹ”, “coi thường bản thân, nói ra những lời không xác đáng ngăn trở chúng thần biểu lộ lòng trung nghĩa”, “nương tay” lại còn không “phân minh”. Tôi tin rằng sau khi đọc hết chừng ấy tội trạng sẽ sản sinh nếu không đồng tình mà Gia Cát Lượng liệt ra, Lưu Thiền ắt hẳn không dám không thuận theo. Những lời này càng giống như một vị thượng cấp giáo huấn thuộc hạ chứ đâu còn là lời của quần thần với hoàng đế. Ấy thế mà những lời ấy lại khiến Gia Cát Lượng được hậu thế tung hô là thiên cổ đệ nhất thần, là bậc thần tử “nhất thân duy cẩn thận”, chẳng lẽ không phải là kỳ lạ hay sao? Chỉ có điều Gia Cát Lượng cảm thấy chừng ấy vẫn là chưa đủ, sau khi đòi Lưu Thiền chuyển tất cả những sự việc triều chính giao cho mạc phủ của ông ta để xử lý, Gia Cát Lượng còn tiến cử Hướng Sủng tướng quân “để đôn đốc”, nắm quyền cai quản Cận vệ quân của kinh sư, truyền lệnh chỉ cần “việc trong cung đều cần coi sóc giúp ắt có thể khiến đạo đời hoà hợp, ưu việt vạn phần”. Trước đó, nắm chức đầu lĩnh Cận vệ quân bảo vệ hoàng đế là Triệu Vân tâm phúc của Lưu Bị, Lưu Bị coi Triệu Vân là “nghiêm cẩn trọng yếu, tất có khả năng chỉnh trị, đặc trách nắm nội sự”. Sau khi vào Thành Đô thăng lên làm tướng quân Dực quân, Dực – cũng là Vệ, trước sau vẫn là thống lĩnh cai quản an nguy sát sườn Lưu Bị. Vậy mà lúc bấy giờ, Gia Cát Lượng lại điều Triệu Vân xuất chinh, đổi vị trí ấy cho Hướng Sủng là người mình đã tiến cử nâng đỡ. Tuy xét từ một khía cạnh nào đó, việc này cũng là để tận dụng hết sở dụng của Triệu Vân nhưng khi liên hệ với ngữ nghĩa và tình hình lúc bấy giờ trước và sau “xuất sư biểu” thì không thể nói việc này không tiềm ẩn những mục đích khác. “Nếu có kẻ gây tội hay người trung hiếu thì tuỳ nghi mà luận thưởng phạt theo lý xét phân minh của bệ hạ, không được nương tay làm cho hình pháp trong ngoài không giống nhau”, câu nói này rõ rằng có hàm ý, chỉ có điều rốt cuộc đang nói tới ai thì trong thời hiện tại này chúng ta tuy không thể nào biết được, có điều cũng nhân đó mà ta phải phục cái kế không lập sử quan của Gia Cát. Nhắc tới chuyện lập sử quan, chúng ta lại thấy có vấn đề. Tôi nghĩ với một người “làm chính trị thiện nghệ”, có tư duy cẩn toàn lại có tác phong cẩn trọng “đánh hơn 20 gậy là phải đích thân xét quyết” như Gia Cát Lượng không thể nào không biết đến những cái hại của việc không lập sử quan. Hậu quả trực tiếp nhất của việc “nước không có sử quan” ấy là sau khi Thục mất tuy Trần Thọ là đệ tử của Tiếu Chu sử gia nổi danh bậc nhất đời Thục Hán, trong bối cảnh người lúc bấy giờ sửa chữa sử sách, phụng mệnh biên sửa lại “Tam Quốc chí” thì trong đó chỉ có phần Thục thư do “sự vụ lắm mối, bỏ những sách coi là xa xỉ dị kiến”, những tư liệu các loại thiếu hụt trầm trọng khiến cho rất nhiều nhân vật nổi tiếng và quan trọng không thể dựng thành liệt truyện riêng, cuối cùng chỉ mới sửa được một cuốn thì đã hết cách (5). Lại giả dụ khi còn trong tay Lưu Bị, do Thục Hán mới được lập nên, không tính xét được đến việc ấy thì trong một khoảng thời gian dài đương chính của Lưu Thiền, chính quyền ổn định vững chắc thì việc ấy càng cần phải được đề cao. Thêm vào bối cảnh có trong tay vô số nhân tài văn sử kiệt xuất như Lưu Ba, Tần Mật, Tiếu Chu, Hứa Tĩnh…, tự xưng là triều truyền thừa chính tông của nhà Hán mà triều Thục Hán lại vẫn “nước không có sử quan”. Ngần ấy việc làm sao có thể giải thích thông lọt bằng sai sót giản đơn “cũng còn có chỗ chưa chu toàn”, mà nếu từ khía cảnh “sự vụ lắm mối” xét ra thì càng làm người ta nghi hoặc mục đích thực sự của việc “nước không có sử quan” này. Gia Cát Lượng ngoài việc đưa ra những “kiến nghị” mà Lưu Thiền không thể không đồng thuận theo như vậy tất nhiên cũng không quên thu xếp nhân sự chuẩn bị cho việc ông ta rời khỏi Thành Đô bắc phạt. “Thị trung, thị lang Quách Tu Chi, Phí Vĩ, Đổng Duẫn thảy đều dùng được, chí khí trung thuận, được tiên vương di chiếu lại phụng sự bệ hạ. Ngu thần đem những việc trong cung không phân lớn nhỏ đều nghe xét ý quần thần rồi đem thi hành tất có thể bổ khuyết chỗ bất túc, có ích lắm lắm... Thân hiền thần, xa tiểu nhân, ấy là cách Tiên Hán hưng vượng; thân tiểu nhân, xa hiền thần, ấy là cách Hậu Hán khuynh đảo. Ngày Tiên vương còn, mỗi lần cùng thần luận bàn tới việc này đều không đừng được căm hận Hằng Đế, Linh Đế. Thị trung, Thượng thư, Trưởng sử, Tham quân, những đại thần tiết tháo trung trinh này xin bệ hạ gần với họ tin lấy họ thì nhà Hán hưng vượng chỉ còn tính theo ngày mà thôi”. (Còn nữa) Tường Châu (Vietimes) dịch
